TAARIFA YA KAMATI YA BUNGE
YA BAJETI KUHUSU HALI YA UCHUMI WA TAIFA KWA MWAKA 2013 NA MPANGO WA MAENDELEO
WA TAIFA KWA MWAKA 2014/15 PAMOJA NA TATHMINI YA UTEKELEZAJI WA BAJETI YA
SERIKALI KWA MWAKA 2013/14 NA MAPENDEKEZO YA MAPATO NA MATUMIZI YA SERIKALI KWA
MWAKA WA FEDHA 2014/15.
1.0 UTANGULIZI
Mheshimiwa Spika, kwa mujibu wa Kanuni 105(8) ya Kanuni za Kudumu za Bunge Toleo la 2013
naomba kuwasilisha Taarifa ya Kamati ya Bunge ya Bajeti kuhusu Hali ya Uchumi
wa Taifa kwa mwaka 2013 na Mpango wa Maendeleo wa Taifa kwa mwaka 2014/15
pamoja na Tathmini ya Utekelezaji wa Bajeti ya Serikali kwa mwaka 2013/14 na
Mapendekezo ya Makadirio ya Mapato na Matumizi ya Serikali kwa mwaka wa fedha
2014/15.
Mheshimiwa Spika, Kama nilivyoeleza
kwenye taarifa ya Kamati mwaka uliopita, Kamati ya Bajeti, pamoja na majukumu
mengine ina jukumu la kuisimamia Serikali kwa kujikita zaidi kwenye kufuatilia
mwenendo wa ukusanyaji wa mapato na kusimamia matumizi ya Serikali. Vile vile, Kamati
hufanya uchambuzi wa hali halisi ya ukuaji wa uchumi wa Taifa.
Mheshimiwa Spika, pamoja na Serikali kuendelea kutambua
umuhimu wa Bunge katika mchakato wa Bajeti, bado Kamati imebaini kuwa Serikali haijaonesha
utayari wa kupokea ushauri katika baadhi ya maeneo ambayo Kamati imekuwa ikitoa
hususan eneo la ukusanyaji wa mapato kwa kutumia vyanzo vipya. Kamati inaona
kuwa hii ni changamoto kubwa inayosababisha kutokuwepo kwa mabadiliko katika
eneo muhimu la upanuzi wa wigo wa vyanzo vya mapato.
Mheshimiwa Spika, napenda kulihakikishia Bunge lako Tukufu kuwa, Kamati itaendelea kutekeleza
majukumu yake ya kuishauri Serikali kuhusiana na mikakati ya kutekeleza bajeti
kwa ufanisi na kuimarisha uchumi wa Taifa letu.
2.0 UCHAMBUZI WA MASUALA MBALIMBALI KUHUSU MWENENDO WA UCHUMI KWA MWAKA WA
FEDHA 2013.
Mheshimiwa Spika, Bunge lako Tukufu tayari limeshapokea taarifa kuhusu hali na mwenendo wa
uchumi kwa mwaka 2013 na Mpango wa Maendeleo kwa mwaka 2013/14 kama
ilivyowasilishwa tarehe 12 Juni, 2014 na Waziri wa Nchi Ofisi ya Rais,
Mahusiano na Uratibu, Mheshimiwa Stephen Masatu Wassira.
Taarifa hiyo imebainisha kuwa madhumuni makubwa ya Mpango
wa Maendeleo ni kuongeza kasi ya maendeleo ili ifikapo mwaka 2025 nchi iwe imetoka
katika kundi la nchi maskini duniani na kuingia katika kundi la nchi zenye
kipato cha kati (middle income country).
Kwa kuzingatia azma hiyo, Tanzania haina budi kuhakikisha inajenga uchumi wenye
misingi imara na uwezo wa ushindani utakaoiwezesha kukabiliana na changamoto za
maendeleo, kuweka mazingira wezeshi kwa mahitaji ya uwekezaji na mabadiliko ya
utoaji huduma, masoko, biashara na teknolojia katika kanda na ulimwengu kwa
ujumla.
2.1 Ukuaji wa Uchumi na Kuondoa Umasikini
Mheshimiwa Spika, takwimu zinaonesha kuwa, mwenendo wa ukuaji wa uchumi kwa kipindi cha
miaka mitatu mfululizo kuanzia mwaka 2010 – 2013 ni wa kuridhisha na umekua kwa
wastani wa asilimia 6.8. Katika mwaka 2013 pato halisi la Taifa (GDP) lilikua
kwa kiwango cha asilimia 7.0 ikilinganishwa na ukuaji wa kiwango cha asilimia
6.9 kwa mwaka 2012 ; asilimia 6.4 kwa mwaka 2011; na asilimia 7.0 kwa mwaka
2010. Ukuaji wa pato la Taifa kwa mwaka 2013, ulichangiwa zaidi na sekta ya
mawasiliano (22.8%) ; huduma za fedha (12.2%) ; viwanda na ujenzi (8.6%)
biashara ya jumla na reja reja (8.3%);huduma (8.2%) na huduma za Hoteli na
Migahawa (6.3%). Sekta za kilimo,
mifugo, uvuvi na misitu hazijafanya vizuri na wastani wa mchango wake katika
Pato la taifa ulikuwa ni chini ya 4%.
Mheshimiwa Spika, pamoja na uchumi mpana kukua kwa kasi ya kuridhisha kwa takribani miaka
kumi mfululizo, umasikini miongoni mwa wananchi wetu haupungui kwa kasi inayoridhisha
kama ambavyo sensa ya Mwaka 2012 inavyothibitisha. Hii inatokana na ukweli
kwamba sekta zinazobeba na kugusa maisha ya watu wasiopungua asilimia 75 ya
watanzania wote, yaani Kilimo, Mifugo na Uvuvi hazikui kwa kasi inayotakiwa.
Hii inatokana na Serikali kutowekeza vya kutosha katika sekta hizo pamoja na
kuwepo kwa muingiliano hafifu kati ya sekta zinazokua haraka na zile zinazokua
polepole (weak sectoral interlinkages)
na pia utekelezaji usio endelevu wa Sera na programu mbalimbali zinazowekwa na
Serikali kama vile KILIMO KWANZA na ASDP na kadharika.
Mheshimiwa Spika, Kuna viashiria vinavyoshawishi kuwepo ukweli kuwa familia
zinazojishughulisha na kilimo, mifugo, uvuvi na misitu, ndizo zimeendelea kuwa
maskini zaidi. Baadhi ya watafiti wanasema kuwa pengo kati ya wananchi wenye
kipato cha juu na wenye kipato cha chini limezidi kuongezeka.
Mheshimiwa Spika, moja kati ya changamoto zinazokabili sekta hizi ni kutokuwepo kwa viwanda
vya kuchakata mazao ili kuongeza thamani, masoko ya uhakika, bei yenye tija,
upatikanaji wa pembejeo na teknolojia sahihi na ya kisasa.
Mheshimiwa Spika, Serikali haina budi kuhakikisha kuwa shughuli zinazofanywa katika sekta
hizi zinafanyika kwa tija na zinawaletea Wananchi manufaa na faida iliyo wazi
na endelevu ili kupunguza umasikini haraka na kwa uhakika. Hivyo Serikali ina
wajibu wa kuwekeza vya kutosha katika maeneo haya (asilimia 10 ya bajeti) ili
kuweza kupata ukuaji wa uchumi unaotazamiwa.
Mheshimiwa Spika, zipo baadhi ya nchi za Afrika
zilizowekeza vya kutosha katika kilimo na kufanikiwa kupunguza umaskini kwa
kiasi kikubwa. Kati ya mwaka 2003 na 2010, Burkina Faso, Ethiopia, Guinea,
Malawi, Mali, Niger na Senegal ziliweza kuwekeza kiasi cha asilimia 10 ya
Bajeti zao katika kilimo. Nchi za Ghana, Madagascar na Zambia zilifuatia kwa
kuwekeza kwa wastani wa asilimia 9. Inakadiriwa kwamba, kutokana na mchango wa uwekezaji
huu, nchi hizi zitaweza kupunguza umaskini uliokithiri kwa zaidi ya nusu
ifikapo mwaka 2015[1].
Mheshimiwa Spika tatizo la upatikanaji wa fursa za
ajira nchini ni kubwa hasa kwa vijana. Ajira zinazotolewa na serikali pamoja
na sekta ya umma hazitoshelezi kabisa katika kupunguza kwa kiasi kikubwa tatizo
hili. Kwa mfano nafasi za kazi 70 za inspekta wasaidizi katika Idara ya
Uhamiaji zilitangazwa, waliojitokeza kwenye usahili ni vijana 10,816! Hii ina
maana kwamba kila nafasi moja imeombwa na watu 155. Tatizo la ajira nchini
linaendana pia na viwango vya umasikini, kama ambavyo wananchi wengi masikini
wamekuwa wakikimbilia mijini, ambako hali ya umasikini iko chini kuliko
vijijini. Kwa mfano, Jiji la Dar es Salaam kulingana na takwimu, linaongoza kwa
kuwa na umasikini wa chini sana ikilinganishwa na miji mingine na vijijini . Hivyo,
haishangazi kuona kuwa idadi ya wakazi wa Jiji la Dar es Salaam imekuwa
ikiongezeka kwa kasi kubwa. Tatizo la ajira litatatuliwa kwa kuishirikisha sekta
binafsi kimkakati ili iweze kushirikiana na sekta ya umma, kuongeza uwekezaji
kwenye sekta zinazohusisha wananchi wengi kama nilivyobainisha hapo awali. Kubwa
na la msingi zaidi ni kwa Serikali kuhakikisha kuwa uchumi unakua kwa kasi zaidi
ya asilimia 8 kuliko ilivyo sasa na ukuaji huo wa uchumi uwe endelevu kwa
kipindi cha zaidi ya miaka kumi mfululizo . Hatua hiyo ndiyo itakayozalisha
ajira nchini kwa kasi na kuongeza Pato la Mtanzania.
2.2 Mwenendo wa Mfumuko wa Bei na
thamani ya shilingi
Mheshimiwa Spika, mwenendo wa mfumuko wa bei umepungua na umeendelea kuwa tarakimu moja toka
asilimia 9.8 Machi, 2013 hadi asilimia 6.1 Machi 2014. Hii imetokana na juhudi
za Serikali kusimamia mfumuko wa bei ya chakula hasa kwa upande wa bidhaa za
mchele, ngano na mahindi.Mfumuko wa bei umeshuka pia kutokana na utaratibu wa
Benki Kuu kupunguza mzunguko (ama ujazo) wa fedha nchini ama kwenye uchumi. Kamati
inashauri jitihada za kudhibiti mfumuko wa bei ziendelezwe kwa namna ambayo
haitaathiri ukuaji wa uchumi.
Mheshimiwa Spika, kwa kipindi cha mwaka 2012/2013 hadi 2013/14; thamani ya shilingi katika
soko la mabenki imeendelea kushuka ukilinganisha na Dola ya Kimarekani. Wastani
umeonesha kuwa thamani ya shilingi kwa dola za kimarekani ilishuka kutoka shilingi 1,598.8 mwezi Machi,
2013 hadi hadi shilingi 1,634.3 mwezi Machi, 2014. Siku ya Ijumaa tarehe 12
Juni, thamani ya Dola moja ya Kimarekani ilipanda kufikia shilingi 1683.52. Hii
imetokana pamoja na mambo mengine, na kuongezeka kwa mahitaji ya nchi kwa
bidhaa toka nje ya nchi. Kamati inashauri Serikali izidi kuimarisha udhibiti wa
soko la fedha za kigeni.
2.3 Deni la Taifa:
Mheshimiwa Spika, Hadi kufikia Machi 2014 Deni la Taifa linalojumuisha deni la Serikali na
deni la nje la sekta binafsi lilifikia shilingi trilioni 30.56 ikilinganishwa
na trilioni 23.67 Machi 2013. Deni hili ni sawa na asilimia 57.47 ya Pato la
Taifa (kwa bei za sasa) ambalo ni shilingi trilioni 53.17. Kati ya kiasi hicho,
Deni la Serikali ni shilingi bilioni 26,832 na Deni la Sekta Binafsi la nje ni
shilingi bilioni 3,730.6
Mheshimiwa Spika, deni hili, pamoja na Serikali kusema ni himilivu ni mzigo mkubwa kwa Taifa
letu hadi sasa na ni tishio kwa utengamavu wa uchumi jumla. Kamati inaona shaka
kuhusiana na deni hili kutokuwa stahimilivu kwa kuzingatia vigezo vifuatavyo:-
i)
Kuna madai mengi ya ndani ambayo hayajajumuishwa katika deni la Taifa na taarifa
zilizopo zinaonesha kuwa madai hayo yanaendelea kuongezeka kutoka 0.5% ya pato
la Taifa mwaka 2012 hadi 1% ya pato la Taifa mwaka 2013.
ii)
Uwiano uliopo wa Deni la Taifa na pato la Taifa kiuchumi siyo wa
kuridhisha. Ukubwa wa deni hili hauwiani na kiwango cha uzalishaji mali na
ukuaji wa uchumi wa sasa wa asilimia 7.0
iii)
Udhaifu katika usimamizi wa matumizi ya fedha za Umma na ucheleweshaji wa
uhakiki wa madai ya ndani. Taarifa ya Waziri wa Fedha ya nusu mwaka inaonyesha
kuwa malimbikizo ya madai hayo hadi Desemba 2013 yalikuwa yamefikia shilingi trillion 2.09, ambayo ni
asilimia 4 ya Pato la Taifa. Kiwango hiki kinaaminika kuwa ndicho kiwango cha
malimbikizo ya madai (arrears) kwa Serikali
kwa nchi nzima.
Mheshimiwa Spika, Serikali imekwishatoa maelezo mazuri ya kuweza kukabiliana na madeni haya
(soma MKUKUTA II, Ripoti ya CAG ya 2012/13), hata hivyo utekelezaji wake bado
siyo wa vitendo na hivyo kubaki nadharia
tu.
2.4 Mwenendo wa viwango vya riba
na mikopo:
Mheshimiwa Spika, mwenendo wa viwango vya riba katika huduma mbalimbali za Benki na Taasisi
za Fedha umeendelea kutokuwa wa kuridhisha na hivyo kuendelea kuathiri ukuaji
wa uchumi. Takwimu zinaonesha kuwa, hadi mwezi Februari, 2014 wastani wa riba
za mikopo zilikuwa asilimia 15.96 kutoka wastani wa asilimia 15.61 kwa mwaka
2013 kwa kipindi kama hicho. Riba za kuweka zimeimarika kwa asilimia 0.06
kutoka asilimia 11.50 kwa mwaka 2013 hadi asilimia 11.56 kwa mwaka 2014. Aidha,
uwiano wa riba za kukopa na kuweka (interest
rate spread) umepungua na kufikia wastani wa asilimia 2.56 kutoka wastani
wa asilimia 2.70 kwa mwaka ulioishia Februari, 2013.
Mheshimiwa Spika, Kwa upande wa sekta binafsi, mikopo imeendelea kukua kwa asilimia 16.1.
Hadi mwezi Februari 2014 kiasi cha shilingi bilioni 10,625.6 kilikuwa
kimetolewa kama mikopo. Sekta zilizonufaika na mikopo hiyo na kukua kwa kasi
zaidi ikilinganishwa na mwaka uliotangulia ni sekta ya ujenzi (asilimia 14.3),
biashara (asilimia 14.1), mawasiliano na uchukuzi (asilimia 12.6), kilimo
(asilimia 11.2) na uzalishaji wa viwandani (asilimia 9.8).
Mheshimiwa Spika, Kamati inatambua juhudi za Serikali katika kuhakikisha Mikopo inapatikana
kwa sekta binafsi na inaendelea kuongezeka. Hata hivyo Kamati inaona kiwango
hiki cha ukuaji kimekuwa ni kidogo kwa sababu sekta za kilimo na viwanda vidogo
na vya kati vimekuwa havihudumiwi ipasavyo na taasisi za fedha (mabenki)
kutokana na sababu kwamba havikidhi masharti ya kukopeshwa. Hali hii ikiendelea
hatutaweza kujikwamua katika kuondoa umaskini wa kipato, kuongeza ajira mpya na
kupunguza mzigo wa utegemezi katika kaya na hivyo kusababisha kudumaa kwa
maendeleo ya kiuchumi.
2.5 Uuzaji, uagiziaji wa bidhaa
na huduma nje:
Mheshimiwa Spika, uagizaji wa bidhaa na huduma toka nje umekuwa mkubwa kuliko uuzaji. Urari wa biashara unaonyesha kuwa
nakisi ina mwenendo wa kuongezeka. Hali hii ina mchango mkubwa katika kudumaza
uzalishaji na kuathiri thamani ya shilingi yetu na uchumi wa nchi kwa ujumla.
2.6 Ushauri wa jumla kuhusiana na
hali ya uchumi wa nchi
Mheshimiwa Spika, baada ya kupata taswira hii ya Hali ya Uchumi kwa mwaka 2013 na Mwelekeo
wake, Kamati imebaini kuwa bado kuna changamoto kubwa kwa Serikali kuandaa na
kutekeleza mikakati ya kuhakikisha kuwa mafanikio ya uchumi mpana yanafika vijijini,
hususan katika kuongeza kipato cha wananchi walio wengi na kupunguza umaskini
wa kipato. Tutakapofanikiwa katika lengo hili, tutakuwa tunazungumzia ukuaji wa
uchumi (economic growth) unaoenda sambamba
na maendeleo ya jamii na kiuchumi (socio-economic
development).
Mheshimiwa Spika, Kamati ina maoni kwamba kama Taifa, bado hatujatumia vema au kikamilifu fursa
zilizopo kikamilifu kukuza uchumi wetu kupitia matumizi yenye tija na ufanisi
wa rasilimali zetu.
3.0 MPANGO WA MAENDELEO WA TAIFA
3.1 Utekelezaji wa Mpango wa Maendeleo
wa Taifa kwa Mwaka 2013/14
Mheshimiwa Spika, Mpango wa Maendeleo wa Miaka Mitano 2011/12 -2015/16 unatoa mwongozo wa
namna vipaumbele vya Taifa vitakavyotekelezwa ili kufungua fursa za ukuaji uchumi.
Mwaka 2013/14 ni mwaka wa pili wa utekelezaji wa Mpango huo katika mfululizo wa
miaka mitano iliyopangwa.
Mheshimiwa Spika, Mpango wa Maendeleo wa Taifa kwa mwaka 2013/14 ulilenga kutoa kipaumbele kwenye
sekta zinazotekeleza miradi ya Matokeo
Makubwa Sasa (MMS ama BRN). Miradi hiyo ni Kilimo, Uchukuzi, Nishati,
Elimu, Maji na Fedha. Kwa kiasi fulani Kamati haijaridhika na hatua ya
utekelezaji wa baadhi ya miradi hiyo na sekta kama vile Maji, Fedha na Kilimo.
Kutoridhishwa na utekelezaji huo kumetokana na ukweli kwamba miradi hiyo
haikuwa imepelekewa fedha kama zilivyoidhinishwa na Bunge. Kutopelekwa kwa
fedha kwa wakati kwa ajili ya kutekeleza miradi hiyo kumekuwa ni changamoto
kubwa katika kuiwezesha miradi hiyo kukamilika kwa wakati na hivyo kupunguza
kasi ya ukuaji wa maendeleo na pia kuchelewa kufikia Malengo ya Maendeleo ya
Millennia (Millenium Developemnt Goals).
Mheshimiwa Spika, Kamati imepokea taarifa kuhusiana na hatua iliyofikiwa katika utekelezaji
wa miradi hiyo ya kipaumbele, na imeona kwamba ipo katika hatua mbalimbali za
utekelezaji. Kamati inashauri Serikali iendelee kusimamia kwa karibu utekelezaji
wa sekta hizo ili matokeo yake yaonekane katika muda uliopangwa.
Mheshimiwa Spika, Jedwali lifuatalo linaonesha kiasi cha fedha kilichoidhinishwa na Bunge na kilichotolewa
na Hazina katika baadhi ya mafungu hadi kufikia mwezi Mei 2014.
Jedwali Na.1: Namna Mafungu yalivyopokea fedha hadi mwezi Mei, 2014
|
MAELEZO YA FUNGU
|
FEDHA ILIYOIDHINISHWA
|
FEDHA ILIYOTOLEWA
|
% ILIYOTOLEWA
|
JUMLA ILIYOTOLEWA
|
% YA JUMLA
|
|||
|
|
NDANI
|
NJE
|
NDANI
|
NJE
|
NDANI
|
NJE
|
|
|
|
FUNGU 6 – President’s
Delivery Bureau
|
4.964 bil
|
25.0 bil
|
--
|
8.252 bil
|
0.0%
|
33.0%
|
8.252 bil
|
27.5%
|
|
Fungu 43 – Wizara ya
Kilimo, C. na Ushirika
|
23.93 bil
|
57.11 bil
|
11.68 bil
|
47.54 bil
|
48.8%
|
83.2%
|
59.22 bil
|
73.1%
|
|
Fungu 46 – Wizara ya
Elimu
|
18.83 bil
|
53.77 bil
|
8.26 bil
|
20.66 bil
|
43.9%
|
38.4%
|
28.92 bil
|
39.8%
|
|
Fungu 49 – Wizara ya Maji
|
312.06 bil
|
241.18 bil
|
86.0 bil
|
60.07 bil
|
27.6%
|
24.9%
|
146.07 bil
|
26.4%
|
|
Fungu 50 – Wizara ya
Fedha
|
10.20 bil
|
223.47 bil
|
2.39 bil
|
222.67 bil
|
23.5 %
|
99.6%
|
225.07
|
96.3%
|
|
Fungu 58 – Wizara ya
Nishati na Madini
|
742.55 bil
|
433.87 bil
|
431.01 bil
|
146.52 bil
|
58.0 %
|
33.8%
|
577.53 bil
|
49.1%
|
|
Fungu 62 – Wizara ya
Uchukuzi
|
252.68 bil
|
167.84 bil
|
180.13 bil
|
-
|
71.3%
|
0.0%
|
180.13 bil
|
42.8%
|
Angalizo:Jedwali hili
linaonyesha kuwa mafungu mengi hadi Mei 2014 yamepelekewa fedha na Hazina kwa
kiwango chini ya asilimia 50.
Mheshimiwa Spika, kufuatia mashauriano kati
ya Kamati ya kudumu ya Bajeti na Serikali, Waziri wa Fedha alitoa taarifa
Bungeni kwamba shilingi bilioni 80 zitaongezwa Wizara ya Maji kabla ya mwaka wa
fedha 2013/2014 kumalizika. Hadi taarifa hii inaandikwa, tayari shilingi
bilioni 30 zilikwishatolewa. Ni matumaini ya Kamati kwamba kiasi kilichobaki
kitatolewa kama Bunge lilivyoahidiwa.
Mheshimiwa Spika, kama inavyoonekana kwenye
jedwali Na. 1 Hazina haikuweza kutoa kiasi chote cha fedha kilichoidhinishwa na
Bunge na hivyo kuathiri utekelezaji wa malengo ya sekta hizo kwa mwaka 2013/14.
Kwa mfano, Kamati imeshangazwa kuona Idara mpya iliyoanzishwa kwa ajili ya
kutekeleza Mpango wa Matokeo Makubwa Sasa kutopokea
fedha yoyote ya ndani licha ya kwamba ilitengewa shilingi bilioni 4.964 ambayo
ni sawa na aslimia 16.57 ya fedha yote iliyoidhinishwa kwa fungu hili. Kamati
imeshindwa kuelewa iwapo mtekelezaji wa mfumo wa uratibu, ufuatiliaji na tathmini
ya miradi hakupelekewa fedha za ndani kabisa isipokuwa za nje ambazo nazo
zimetolewa asilimia 33 tu, je atawezaje
kutekeleza majukumu yake ambayo kimsingi yapo katika mpango wa majaribio?
3.2 Mfumo wa
Uratibu, Ufuatiliaji na Tathmini ya Miradi
Mheshimiwa Spika, Kamati imeridhishwa na
hatua iliyochukuliwa na Serikali katika kuanzisha mfumo wa uratibu, ufuatiliaji
na tathmini ya miradi kwa kuunda kitengo maalum cha kufanya shughuli hiyo chini
ya Ofisi ya Rais (Presidential Delivery
Bureau-PDB). Utaratibu huu ni mzuri kama ukitekelezwa ipasavyo.
Mheshimiwa Spika, Serikali imeanzisha
utaratibu wa BRN ili kuboresha utaratibu wa usimamizi wa utekelezaji wa miradi uliopo
sasa. Kamati inapongeza hatua hii. Hata hivyo uchunguzi uliofanywa na Kamati
unaonesha kuwa maeneo ya Matokeo Makubwa Sasa hayakupewa umuhimu uliostahili
katika kupelekewa fedha kama jedwali Na. 2 linavyoonyesha.
Jedwali Na. 2: Mahitaji ya
Rasilimali na Nakisi ya bajeti kwa ajili ya kutekeleza Mpango wa Matokeo
Makubwa Sasa mwaka 2013/2014 (Tshs Milioni)
|
Eneo la Matokeo Makubwa
|
Bajeti iliyopendekezwa
|
Kiasi kilichoidhinishwa
|
Mchango wa washirika wa Maendeleo
|
Nakisi ya Bajeti
|
Asilimia ya Nakisi
|
|
Kilimo
|
193.9
|
24.4
|
9.5
|
159.9
|
82%
|
|
Uchukuzi
|
1210.5
|
171.6
|
15.3
|
1023.7
|
85%
|
|
Elimu
|
194.2
|
105.5
|
0.7
|
88.0
|
45%
|
|
Nishati
|
2682.5
|
714.6
|
645.5
|
1322.2
|
49%
|
|
Upatikanaji wa Fedha
|
99.1
|
0.4
|
0
|
98.7
|
100%
|
|
Maji
|
482.0
|
248.4
|
115.3
|
118.4
|
25%
|
|
JUMLA
|
4862.1
|
1264.8
|
786.2
|
2811.0
|
58%
|
Chanzo: Raprid Budget
Analysis 2013, synoptic note.
Mheshmiwa Spika, ni
dhahiri kwamba kutokupatikana kwa rasilimali fedha kutaathiri sana utekelezaji
wa miradi na programu zilizo chini ya BRN.
3.3 Ushiriki wa Sekta Binafsi
Mheshimiwa Spika, Serikali kwa kushirikiana na Sekta Binafsi iliandaa Sera na mikakati ya Ubia
baina ya Sekta ya Umma na Sekta Binafsi (Public
Private Partnership-PPP) ya mwaka 2009 pamoja na Sheria ya Ubia baina ya
Sekta ya Umma na Sekta Binafsi Na. 18 ya
mwaka 2010 na Kanuni za utekelezaji wa Sheria hii za mwaka 2011. Aidha, kwa
kutambua kuwa ubia kati ya sekta ya umma na sekta binafsi ni njia muafaka
inayoweza kutatua matatizo yanayotokana na ukosefu wa fedha, usimamizi,
uendeshaji na utunzaji wa rasilimali za umma kwa ufanisi, Serikali imeandaa
mfumo mpya wa kubuni, kupanga na kutekeleza miradi ya maendeleo.
Mheshimiwa Spika, pamoja na kuwepo kwa malengo mazuri yalioanishwa katika sera na sheria ya
ubia huo, Kamati bado haijaridhishwa na ushiriki wa Serikali katika kutekeleza
miradi ya ubia inayolenga kuimarisha ushirikiano huu. Hali hii imejidhihirisha
katika baadhi ya miradi ya maendeleo mfano uendelezaji wa reli ya kati, ukarabati
na ujenzi wa bandari, miradi ya kufua umeme, miradi ya ujenzi wa Ofisi za
Ubalozi na makazi ya watumishi wa balozi hizo nje ya nchi n.k ambayo mara zote Bunge
limekuwa likisisitiza utekelezaji wa miradi hiyo kwa ubia baina ya sekta hizi
mbili. Kamati haijaridhika na sababu
inayotolewa mara kwa mara na Serikali kama kikwazo cha utekelezaji wa madhumuni
na malengo ya sera na sheria ya PPP. Kutokana
na Bajeti ya Serikali kuwa tegemezi, Kamati inaendelea kuishauri na kuitaka Serikali
kuimarisha uhusiano na ushirikiano na sekta binafsi katika kuibua na kutekeleza
miradi mbalimbali ya ubia. Pamoja na tamko la Serikali juu ya azma ya kuanzisha
Mfuko Maalum, Kamati ya kitaifa na kituo
cha miradi ya ubia, Kamati inaishauri Serikali kuharakisha uwasilishwaji na
kupitishwa kwa mswada wa sheria ya marekebisho ya sheria ya Public Private Partnership ambao
umesomwa mara ya kwanza katika Mkutano huu wa Bunge
Mheshimiwa Spika, ikumbukwe kwamba, ushiriki wa
sekta binafsi katika utekelezaji wa miradi ya maendeleo ni utaratibu ambao
umeziwezesha nchi nyingi duniani kupiga hatua kimaendeleo na hivyo kuziwezesha
nchi husika kukua haraka kiuchumi. Kama ilivyowahi kuelezwa na Mchumi na Mwana maendeleo,
Bw. Jefrey Sachs kuwa “the path to long-term development would
only be achieved through private sector involvement and free market solutions”. Tafsiri isiyo rasmi ni kwamba: “Maendeleo ya muda mrefu yanaweza tu
kupatikana kwa njia ya ushiriki wa sekta binafsi na soko huria.”
Mheshimiwa Spika, pamoja na faida zinazotokana na ubia baina ya sekta binafsi na sekta ya
umma, Kamati inatanabahisha kuwa
Serikali isipokuwa makini, yapo mapungufu yanayoweza kujitokeza hususan kama
Serikali haitakuwa makini katika kuandaa mikataba.
4.0 UTEKELEZAJI WA BAJETI YA SERIKALI KWA MWAKA 2013/14
4.1 Mwenendo wa Mapato
Mheshimiwa
Spika,
Kamati ya Bajeti imetathmini kwa kina mapitio ya utekelezaji wa Bajeti ya
Serikali kwa mwaka 2013/14. Mwenendo unaonyesha kuwa
hadi kufikia mwezi Aprili 2014, Serikali imekusanya shilingi bilioni 12,882
sawa na asilimia 70 ya mapato yote ya mwaka yaliyoidhinishwa na Bunge. Kiwango
hiki cha ukusanyaji wa mapato si cha kuridhisha na Kamati inaona kwamba sera za
mapato kwa mwaka 2013/14 zimeshindwa kuleta mapato kama ilivyokusudiwa.
Mheshimiwa Spika,
mfano mzuri tunauona katika mwenendo wa mapato ya ndani. Malengo hayakufikiwa
kwa sababu ya kutokufanya vizuri kwa baadhi ya vyanzo vya kodi. Kwa mujibu wa
hotuba ya Waziri wa Fedha, hadi kufikia mwezi Aprili, 2014 mapato ya kodi
yalifikia shilingi bilioni 7,771.5 sawa na asilimia 75 ya makadirio; mapato
yasiyo ya kodi yalifikia shilingi bilioni 425.5 sawa na asilimia 57 ya lengo; mapato ya halmashauri yalifikia
shilingi bilioni 252.8 sawa na asilimia 66 ya lengo.
Mheshimiwa Spika,
inatarajiwa kuwa, hadi kufikia mwisho wa mwezi Juni mwaka huu, makusanyo ya
mapato yanayotokana na kodi yatafikia asilimia 93 ya lengo. Hii ina maana
kwamba nakisi ya makusanyo itakuwa asilimia
7 sawa na shilingi bilioni 728. Kwa uelewa huo, Kamati imefanya makadirio ya nakisi kwa vyanzo vingine vya
mapato ya ndani hadi itakapofikia mwisho wa mwaka wa fedha kwa kuzingatia
mwenendo wa miezi kumi hadi sasa, kwa sharti kwamba mwenendo huo wa makusanyo
utaendelea kuwa kama ulivyo sasa. Matazamio ya mwenendo wa mapato hadi mwisho
wa mwaka yameoneshwa kwenye jedwali Na. 3 ya Taarifa hii.
Jedwali Na. 3: Makadirio ya Makusanyo ya
Mapato hadi kufikia Juni, 2014.
|
Aina ya Kodi
|
Lengo la mwaka
(trilioni)
|
Makusanyo ya Miezi 10
(trilioni)
|
Matarajio/Makisio ya Mieizi 12 (trilioni)
|
Asilimia ya Marajio ya Makusanyo ya miezi 12
(trilioni)
|
Nakisi ya Makusanyo
(trilioni)
|
|
Mapato ya kodi
|
10.4
|
7.772
|
9.672
|
93
|
0.728
|
|
Mapato yasiyo ya kodi
|
0.741
|
0.426
|
0.510
|
69
|
0.229
|
|
Mapato ya halmashauri
|
0.383
|
0.252
|
0.303
|
79
|
0.081
|
|
JUMLA NDOGO
|
1.038
|
||||
|
Mikopo na misaada ya kibajeti
|
1.163
|
0.734
|
0.881
|
76
|
0.279
|
|
Mifuko ya kisekta
|
0.641
|
0.367
|
0.440
|
69
|
0.199
|
|
Mikopo na misaada ya miradi ya maendeleo
|
1.86
|
1.2
|
1.44
|
77
|
0.61
|
|
Mikopo ya kibiashara ya ndani
|
1.699
|
1.804
|
2.165
|
127
|
+0.459
|
|
Mikopo ya kibiashara kutoka nje
|
1.156
|
0.671
|
0.805
|
70
|
0.347
|
|
JUMLA NDOGO
|
0.976
|
||||
|
JUMLA KUU
|
2.014
|
||||
Chanzo: Hotuba ya Bajeti ya Mwaka wa fedha 2014/15
Mheshimiwa Spika,
kama inavyoonekana kwenye jedwali Na.3, inakisiwa kwamba mpaka mwisho wa mwaka
wa fedha 2013/2014, jumla ya nakisi ya Bajeti
itafikia takribani shilingi trilioni 2.014, yaani mapato ambayo hayatapatikana katika mwaka wa fedha wa
2013/14. Wakati huo huo, bajeti ya
Serikali kwa mwaka wa fedha wa 2014/15 imeongezeka kwa asilimia 8.8 (trilioni
1.6) ikilinganishwa na bajeti ya mwaka 2013/2014. Hii ina maana kwamba pamoja
na kuwa Serikali itapata mapato pungufu mwaka huu wa fedha, bado inajiaminisha
kupata mapato mengi zaidi mwaka huu wa fedha kufidia nakisi iliyojitokeza.
Kamati inatarajia Serikali itatoa ufafanuzi kuhusu mipango madhubuti inayotoa
uhakika wa kufikia malengo yaliyowekwa. Vinginevyo, hali hii inaweza kutafsiriwa kuwa bajeti ya
mwaka wa fedha 2014/2015 tayari ina pengo la shilingi trilioni 3.6, yaani
shilingi trilioni 2 ambazo hazikuweza kupatikana mwaka wa fedha 2013/2014 na
trilioni 1.6 ambayo imeongezeka ikilinganishwa na bajeti ya mwaka jana.
Mheshimiwa Spika, kama
sehemu ya misaada na mikopo iliyosalia itapatikana kwa kiwango cha kuridhisha
mpaka kufikia mwisho wa mwezi Juni, sehemu
kubwa ya nakisi itatokana na mapato ya ndani, ambayo kwa makadirio ni shilingi trilioni 1.038.
Mheshimiwa Spika,
madeni ya Serikali yaliyohakikiwa mwaka 2013/14 ambayo hayakulipwa na
hayakuingizwa kwenye bajeti ya Serikali ya mwaka wa fedha 2014/15 yanakadiriwa
kufikia shilingi trilioni 1.3 (sawa
na asilimia 7.1). Ukijumlisha madeni
haya ya shilingi trilioni 1.3 na
pengo la shilingi trilioni 3.6
lililoelezwa hapo juu, Bajeti ya mwaka wa fedha 2014/15 ina pengo la shilingi trilioni 4.9, sawa na asilimia
24.68, karibia na asilimia 25.
Mheshimiwa Spika,
Kamati inamashaka kama sera hizi za mapato zitaweza kuleta mabadiliko ya mapato
yanayokusudiwa kwa mwaka wa fedha 2014/15. Kamati inashauri ni vema Serikali ipitie
upya sera zake ili kubaini kiini cha tatizo yaani; Kwanini vyanzo vya mapato
havikufanya vizuri? Nini kitafanya vyanzo hivi vifanye vizuri zaidi kwa mwaka wa fedha wa 2014/15?
Mheshimiwa Spika, pamoja na kuwepo jitihada za Serikali katika kuongeza makusanyo ya kodi,
bado kiwango hiki cha makusanyo si cha kujivunia sana. Katika mwaka wa fedha
2012/2013 Kamati iliishauri Serikali kuharakisha kufanya tafiti zitakazowezesha
kubaini vyanzo vipya vya mapato vitakavyowezesha Serikali kukusanya mapato
zaidi kwa kutumia rasilimali tulizonazo. Hatua hii ilitarajiwa kupunguza
utegemezi wa bajeti.
Kamati inasikitika kuona kuwa Serikali kupitia Bajeti
yake imeshindwa kuleta vyanzo vipya ambavyo vingeweza kutekelezwa katika mwaka
huu na ujao wa fedha. Vile vile Kamati haijaridhishwa na kasi ya kufanyiwa kazi
kwa vyanzo vilivyopendekezwa katika taarifa ya Kamati ya Spika ya Mapato
ijulikanayo kama Chenge I. Baadhi ya
vyanzo vipya vya kodi ambavyo Kamati inaamini vinaweza kuingizia serikali
mapato mengi mara moja ni pamoja na: uvuvi
wa bahari kuu; kupiga mnada vitalu
vya misitu na vya uwindaji wa
kitalii; kupiga mnada masafa ya mawasiliano; kodi za majengo n.k.
Mheshimiwa Spika, kwa upande wa uvuvi wa Bahari Kuu, Kamati inashangazwa na sababu
inayotolewa na Serikali kwamba hatuwezi kukusanya mapato hayo hadi hapo
Serikali itakapojenga bandari maalum ya
uvuvi (fish port) wakati kwa taarifa
rasmi za serikali zilizotolewa Bungeni,
Serikali inapoteza takribani Dola za Marekani milioni 222 sawa na Shilingi
bilioni 372,960. Kamati inahoji, hadi hapo tutakapojenga bandari maalum ya
uvuvi, tutakuwa tumepoteza mapato kiasi gani? Kamati inahimiza mapendekezo yaliyotolewa kwenye Chenge 1 yatekelezwe.
4.1.1 Maduhuli
Mheshimiwa Spika, bado Serikali haijaweza kufanya vizuri sana katika makusanyo ya mapato
yasiyotokana na kodi. Kwa muda sasa baadhi ya Wizara, Idara na wakala mbalimbali
wa Serikali hazijaweza kukusanya maduhuli kiasi cha kufikia malengo
waliyowekewa. Zaidi ya robo tatu ya
Wizara, Idara na wakala za Serikali hazikuweza kufikia malengo ya makusanyo kwa
asilimia 50 hadi kufikia mwezi Machi mwaka huu.
Mheshimiwa Spika, zipo baadhi ya Wizara ambazo sehemu ya bajeti yake inategemea makusanyo ya
maduhuli. Kutofanya vizuri katika ukusanyajii wa maduhuli husika kuna athari ya
moja kwa moja katika bajeti zao. Baadhi ya Wizara na Idara hizo ni kama vile Wizara ya Ardhi, Wizara ya Mambo ya Nje,
Wizara ya Nishati na Madini, Wizara ya Maliasili na utalii, Wizara ya Mambo ya
Ndani, Wizara ya Maendeleo ya Mifugo na Uvuvi, Jeshi la Magereza, Jeshi la
Polisi na Jeshi la Zimamoto.
Mheshimiwa Spika, angalizo la Kamati kwa Serikali kuhusu ukusanyaji wa maduhuli linatokana na
ukweli kwamba maduhuli ni sehemu ya mchango wa bajeti ya Serikali. Udhaifu
uliojionesha katika eneo hili unachangiwa kwa kiasi kikubwa na Wizara na
Taasisi zinazokusanya maduhuli kutotimiza malengo yake ipasavyo na hivyo kupunguza
mapato ya Serikali. Aidha, Kamati imebaini kuwepo kwa tatizo katika uwekaji wa
malengo ya ukusanyaji wa maduhuli, ambapo malengo ya maduhuli hayazingatii hali
halisi ya ukusanyaji kwa kufanywa malengo makubwa sana ama madogo sana
ikilinganishwa na uwezo wa kukusanya.
Mheshimiwa Spika, Kamati inaishauri Serikali kuweka viwango halisia na kusimamia ukusanyaji
wa maduhuli hayo kama Sheria ya Fedha ya mwaka 2001 inavyoelekeza. Aidha, Kamati
inarejea wito wake kwa maafisa masuuli kuhakikisha kwamba jukumu la kukusanya
maduhuli waliyopangiwa linapewa kipaumbele kama majukumu mengine ili Serikali
ipate mapato stahiki. Ni wakati sasa kwa Serikali kuanza kuchukua hatua stahiki
kwa mashirika na Taasisi za Serikali ambazo zinashindwa kukusanya maduhuli kama
inavyotakiwa. Aidha, Kamati inaomba Bunge lipewe matokeo ya utafiti wa eneo
maduhuli uliokuwa ukifanywa na Wizara ya Fedha kwa madhumuni ya kuboresha
makusanyo katika eneo hilo.
Mheshimiwa Spika, Serikali ilifanya mabadiliko ya sheria ya Fedha za Umma Sura ya 348, Sheria ya Msajili wa Hazina Sura 148 na Sheria ya Wakala wa
Serikali sura 245 ili kuweka sharti la wakala na Taasisi za Serikali
kuwasilisha Hazina kiasi cha asilimia 10 ya mapato ghafi badala ya mapato ya
ziada. Kamati inaipongeza Serikali kwa hatua hii, kwani imepelekea mashirika
haya kuchangia zaidi katika mfuko mkuu wa Serikali.
4.1.2 Misaada na Mikopo
Mheshimiwa Spika, kama inavyofahamika nchi yetu ni miongoni mwa nchi zinazoendelea duniani.
Mbali na mapato ya ndani, Bajeti ya Serikali hutegemea misaada na mikopo kutoka
kwa washirika mbalimbali wa maendeleo.
Mheshimiwa Spika, kwa mujibu wa taarifa za Wizara ya Fedha, wafadhili wamejitahidi
kutekeleza ahadi zao. Hata hivyo kwa upande wa fedha za miradi, mwenendo wa
utoaji wa fedha hizo umeendelea kushuka mwaka hadi mwaka kutokana na Serikali
kutotimiza mchango wake katika miradi hiyo. Katika mwaka wa fedha 2013/14
ambapo Serikali imeanza kutekeleza program yake kabambe wa tekeleza kwa Matokeo Mkubwa Sasa, hali ya kusuasua
kwa utoaji wa fedha imeendelea kuonekana. Hali hii ya sintofahamu inaifanya
Kamati kuangalia utaratibu mwingine unaoweza kutumiwa na wafadhili katika
kugharamia miradi ya maendeleo. Kikubwa hapa ni kuhakikisha utaratibu
utakaotumiwa uwe wa manufaa kwa nchi na uzingatie sheria na taratibu, hususani
katika uingizaji wa vitendea kazi na malighafi ambazo hazipatikani nchini.
Mheshimiwa Spika, Kamati inaungana na Serikali kuwashukuru washirika wetu wa maendeleo katika
kuchangia Sehemu ya bajeti yetu. Hata hivyo, ili kuwafanya washiriki wetu
waweze kukamilisha ahadi zao kikamilifu na kwa wakati, Serikali izingatie
kutekeleza makubaliano na ahadi zake za kibajeti hususani kwenye bajeti ya
maendeleo katika kila mradi. Hatua hii itasaidia katika kuimarisha uwezo wetu
wa ukusanyaji wa mapato ambayo yatasaidia kutekeleza miradi ya kiuchumi ambayo
itaiingizia nchi mapato. Kwa kufanya hivyo, nchi itakuwa imejiweka katika hatua
nzuri ya kupunguza utegemezi wa bajeti. Msisitizo wa Kamati katika eneo hili ni
kwamba, makusanyo yaelekezwe zaidi kwenye kugharamia na kutekeleza miradi ya
maendeleo na sio matumizi ya kawaida.
Mheshimiwa Spika, ni ukweli usiopingika kuwa tuna kila sababu nchi yetu kujikwamua kutoka
kwenye utegemezi kwa kuangalia namna ambavyo baadhi ya nchi ambazo miaka ya 50
tulikuwa sawa kimaendeleo; mfano Korea Kusini ambayo imefuzu kutoka kuwa nchi
tegemezi na kuwa nchi iliyoendelea. Nchi hiyo na nyingine nyingi, zilitumia
aina tofauti za mifumo ya kimaendeleo kama vile uchumi wa soko (market-based) na mikakati ya ajira (job creating strategies) ambazo
zimewawezesha kufika walipo sasa.
Mheshimiwa Spika, tunaweza tu kufikia malengo yetu ya kimaendeleo kama tutasimamia misingi
iliyo imara. Ninukuu maneno ya Bw. Kofi Annan aliyesema:-
"The determination of Africans, and genuine partnership between Africa
and the rest of the world, is the basis for growth and development."
Tafsiri yake isiyorasmi ni kwamba “'Uamuzi wa Waafrika wenyewe, na ubia wa kweli kati ya Afrika na
maeneo mengine ya dunia, ndiyo msingi wa ukuaji wa uchumi na maendeleo.’’
Mheshimiwa Spika, maneno hayo yanatuongoza tu katika kuhakikisha kwamba tunatumia misaada
vizuri ili kujiendeleza kiuchumi na hivyo kupunguza umaskini kama ambavyo
sehemu ya malengo ya misaada hiyo yanavyoonesha.
4.1.3 Mikopo ya ndani na mikopo yenye masharti ya
kibiashara
Mheshimiwa Spika,Kamati yangu inatambua jitihada za Serikali katika kutafuta fedha maeneo
mbalimbali kwa ajili ya kuendeleza miradi ya maendeleo pamoja na kulipia
madeni. Pamoja na ukweli kwamba mikopo ya masharti ya kibiashara ina riba kubwa
ikilinganishwa na ile isiyo ya kibiashara, mikopo hii ndiyo iliyo na uhakika na
uharaka katika upatikanaji wake. Katika kipindi cha Julai 2013 hadi Aprili,
2014 Serikali ilikopa shilingi bilioni 1,803.9 kutoka soko la ndani ambapo
kiasi cha shilingi bilioni 690.6 ni kwa ajili ya kugharamia miradi mbalimbali
ya maendeleo.
Mheshimiwa Spika, Kamati inaendelea kusisitiza kwamba mikopo yote (yaani mikopo nafuu na
mikopo yenye masharti ya kibiashara) ielekezwe katika miradi ya maendeleo ili
iweze kuleta tija badala ya fedha hizo kutumika kwa matumizi ya kawaida. Tujikumbushe
mfano rahisi wa Mpango wa Marshal ulipokuwa
unaanzishwa mwaka 1947, ambapo nchi nyingi za Ulaya ziliamua kuanza kupokea
misaada kutoka vyanzo tofauti. Katika hali hiyo Benki ya Dunia ikaona kuwa
inakabiliwa na ushindani na hivyo kuamua kubadili mwelekeo wake kwa nchi
zisizokuwa za Ulaya. Hadi kufikia mwaka 1968, mikopo yake ilikuwa inatengwa kwa
ajili ya ujenzi wa miundombinu ya kuzalisha mapato, kama vile bandari, mifumo
ya barabara, na mitambo, ambayo ilikuwa ikizalisha mapato ya kutosha ili
kuziwezesha nchi zinazokopa kulipa mkopo kupitia miradi hiyo.
Mheshimiwa Spika, zipo baadhi ya nchi ambazo zimefanikiwa kwa kutumia utaratibu huu.
Tanzania tunachelewa wapi kuamua kufuata njia walizofuata wenzetu? Wakati wa
kubadilika ni sasa, tukiendelea kusubiri muda hautusubiri, idadi ya watu
inazidi kuongezeka na mahitaji, matatizo na changamoto pia vitazidi kuongezeka.
4.1.4 Maoni ya
Kamati kuhusu makusanyo yaliyotokana na Hatua za Kodi zilizopendekezwa na
Serikali kwa mwaka 2013/14.
Mheshimiwa
Spika, katika mwaka wa
fedha 2013/14 Serikali ilifanya marekebisho katika maeneo 22 ya mfumo wa kodi,
yaliyotarajia kuiingizia Serikali kiasi cha shilingi milioni 970,516.0 katika
kipindi cha Julai hadi April 2014. Kati ya maeneo hayo 22 ni maeneo 11 tu ndio
yaliweza kukusanya mapato kwa zaidi ya asilimia 70, maeneo 9 yalikusanya mapato
kwa kiwango cha chini ya asilimia 70. Wakati huo huo maeneo 3 hayakukusanya
mapato yoyote.
Mheshimiwa
Spika, pamoja na kutoridhika
na ukusanyaji wa kodi kwa ujumla, hususan katika kipindi cha mwaka 2013/14,
Kamati ilifarijika na hatua ya ukusanyaji wa kodi katika maeneo matano
yafuatayo:-
Jedwali Na. 4: Makusanyo yaliyopatikana hadi
April, 2014 kutokana na marekebisho ya viwango vya kodi
|
Na
|
Tax reform
|
Budget
|
Target YTD April, 2014
|
Actual YTD April, 2014
|
% Perfomance
|
|
1
|
Increase excise duty on non-utility vehicles aged more
than 10 years from 20% to 25%
|
2,937.4
|
2,447.9
|
7,822.3
|
320%
|
|
2
|
Impose withholding tax on service at a rate of 5%
|
30,253.8
|
25,211.5
|
26,724.2
|
106%
|
|
3
|
Excise duty at 15 percent on fixed and wireless phones
airtime
|
1,753.4
|
1,461.2
|
1,461.2
|
100%
|
|
4
|
Adjustment of specific Excise Duty rates for
non-petroleum producs by 10%
|
55,580.2
|
46,316.8
|
43,537.8
|
94
|
|
5
|
Introduce petroleum fee (REA) of Tsh. 50/ltr on MSP, GO
& IK Products respectively.
|
136,095.0
|
113,412.5
|
104,792.8
|
92
|
Chanzo: Wizara ya Fedha, 2014
Mheshimiwa Spika, ukusanyaji wa mapato kwa maeneo tajwa hapo juu kumesaidia
Serikali kupata mapato ambayo kimsingi yasingeweza kupatikana kama marekebisho
hayo yasingefanyika. Eneo la kodi zilizokusanywa kwa magari chakavu ambalo
limewezesha Serikali kukusanya mapato kwa asilimia 320, limeonyesha kufanya
vizuri na limeashiria ni kwa jinsi gani ushuru wa bidhaa zinazokataliwa (reject goods) unavyoweza kuleta matunda
kwa baadhi ya maeneo. Pamoja na kwamba ushuru wa bidhaa umefanya vizuri katika
eneo hilo la ukusanyaji wa mapato kutokana na magari chakavu, athari yake
itaonekana kwa jamii kwa kuwa inasababisha uchafuzi wa hali ya hewa na kushusha
kipato cha mwananchi wa kawaida ambaye hupoteza kiasi kikubwa cha fedha kwenye
kununua vipuri. Ni wakati sasa wa
Serikali kufikiria kushusha viwango vya kodi kwa magari mapya ili kuwezesha
wananchi kununua magari hayo na hivyo kuondokana na athari zitokanazo na
matumizi ya magari chakavu kama vile uchafuzi wa mazingira na ununuzi wa vipuri
mara kwa mara. Pamoja na hayo Kamati ina taarifa kwamba hatua ya serikali
kuongeza kodi kwa magari yenye umri wa
zaidi wa miaka 10 ili kupunguza uingizaji wake, wauzaji walishusha zaidi bei
ili yaendelee kuwa nafuu kwa wanunuzi wa Tanzania, ikizingatiwa pia kuwa
Tanzania ni mnunuzi pekee wa magari yenye umri mkubwa katika Afrika Mashariki.
Mheshimiwa Spika, Aidha, kwa upande wa kodi
zilizokunywa kutokana na ushuru wa mafuta ya taa na dizeli, ni eneo jipya
kabisa na limeweza kuonyesha kufanya vizuri pia. Hivyo, ni maoni ya Kamati
kwamba maeneo hayo na mengine ambayo hayakufanya vizuri yakiwekewa msukumo
zaidi katika ufuatiliaji yataiwezesha Serikali kukusanya mapato zaidi.
Mheshimiwa Spika, kwa upande wa kodi
zilizotakiwa kutozwa baada ya kuondoa misamaha ya kodi kwenye sukari, mchele na
ngano hakuna kodi yoyote iliyokusanywa kutoka katika bidhaa hizo. Hali hii
imesababisha matarajio ya Serikali kutofikiwa kabisa. Hata hivyo, Kamati
imeshindwa kuamini kama ni kweli bidhaa hizo hazikuingizwa nchini katika
kipindi hicho kutokana na kuwepo kwa malalamiko kuhusu uwepo wa bidhaa hizo
hususan sukari ambayo imezagaa kwa kiasi kikubwa katika maeneo mbalimbali
nchini. Hivyo, Kamati inaamini kuwa bidhaa hizo zimeingizwa nchini kwa njia ya
ujanja bila kutozwa kodi na hivyo kuisababishia Serikali hasara ya ukosefu wa
mapato.
Mheshimiwa Spika, kwa msingi huo, Kamati inaishauri Serikali kufanya
ukaguzi wa mara kwa mara katika maghala yanayohifadhi bidhaa hizo, ili kubaini
tarehe zilipoingizwa bidhaa hizo na kama zililipiwa kodi. Aidha, Serikali
iimarishe ulinzi kwenye mipaka yake, pamoja na ukaguzi wa bidhaa bandarini ili kuepusha
uingizaji wa bidhaa nchini bila kulipiwa ushuru.
4.2 MWENENDO WA MATUMIZI
4.2.1 Matumizi ya Serikali kwa
ujumla
Mheshimiwa Spika, matumizi ya Serikali bado
ni changamoto kubwa katika utekelezaji wa bajeti. Kamati imebaini kuwa matumizi
ya Serikali yamekuwa yakiongezeka mwaka hadi mwaka na kwamba ni makubwa kuliko
mapato. Hali hii imechangiwa na kutokuwepo kwa nidhamu katika matumizi, hali
ambayo imejidhihirisha zaidi katika upande wa manunuzi. Pamoja na kuanza
kutumika kwa Sheria mpya ya Manunuzi ya mwaka 2011, bado manunuzi mengi yamekuwa yakifanyika bila
tija. Mfano manunuzi ya dharula yaliyofanywa na Mamlaka ya Bandari Tanzania
ambayo hayakupata kibali cha Mlipaji Mkuu wa Serikali[2].Manunuzi
hayo yalikuwa na gharama ya Dola za
Kimarekani 810,000.
Mheshimiwa Spika, tatizo la kutosimamia kwa
umakini matumizi ya serikali ulisababisha bajeti ya mwaka 2013/14 kuanza na
deni (expenditure float) la
shillingi billion 611.4
ambayo ni matumizi ya mwaka wa fedha 2012/13 lakini hayakulipwa mwaka huo na
deni hili halikuingizwa kwenye bajeti ya 2013/14. Hali hii inatarajiwa pia
kujitokeza tena kwa kiwango kikubwa zaidi kwenye bajeti ijayo ya mwaka 2014/15.
Malimbikizo ya madai hayo hadi Desemba 2013 yalikuwa yamefikia shilingi trillion 2.09[3], ambayo
ni asilimia 4 ya pato la taifa. Tatizo hili ni lazima litafutiwe dawa haraka.
Mheshimiwa Spika, maeneo mengine
yaliyobainika kuwepo kwa matumizi mabaya ya fedha kwenye baadhi ya miradi ni
pamoja na: utekelezaji wa miradi chini ya kiwango; miradi kukabidhiwa bila
kukamilika; miradi kutumia fedha zaidi ya viwango vilivyoidhinishwa; taasisi
kubadili bei za mikataba ya miradi; na baadhi ya miradi iliyokamilika
kutotumika kutoa huduma kwa walengwa kama ilivyopangwa[4].
Pia utoaji fedha kwenda kwenye miradi haukuzingatia vipaumbele
vilivyowekwa, kukubalika na kupitishwa.
Mheshimiwa Spika, katika mwaka wa fedha
2013/14 utekelezaji wa bajeti katika baadhi ya mafungu ulifanyika kinyume na
matarajio ya Serikali. Yapo baadhi ya mafungu ambayo hayakutengewa fedha lakini
walipewa fedha nje ya bajeti za fungu husika. Hali hii ilisababisha baadhi ya
mafungu ambayo yalikuwa yametengewa fedha kutopelekewa fedha kama
walivyopangiwa. Mafungu ambayo yalipokea fedha nje ya bajeti za Mafungu hayo
yameoneshwa katika Jedwali Na.5 ya Taarifa hii:
Jedwali Na.5: Ulinganisho wa Fedha
zilizoidhinishwa na zile zilizotumika kwa baadhi ya Mafungu kwa mwaka 2013/14
|
|
FUNGU
|
FEDHA ILIYOIDHINISHWA – 2013/14
|
FEDHA ILIYOTUMIKA – 2013/14
|
ONGEZEKO
|
SABABU YA ONGEZEKO
|
|
1
|
Fungu 28 :
Wizara ya Mambo ya Ndani – Polisi
|
149.6 Bil
|
157.79 Bil
|
8.2 Bil=157.79%
|
Maboresho ya Jeshi la Polisi ikijumuisha mafunzo na
vitendea kazi
|
|
2
|
Fungu 31 :
Ofisi ya Makamu wa Rais
|
38.68 Bil
|
53.11Bil
|
14.4 Bil = 137%
|
Kugharamia mahitaji ya ziada ya transfer to Zanzibar
(PAYE)
|
|
3
|
Fungu 34:
Wizara ya Mambo ya Nje na Ushirikiano wa Kimataifa
|
103.46 Bil
|
120.11 Bil
|
16.65 Bil =116%
|
Kugharamia mahitaji mapya ya balozi za Comoro na the
Hegue pamoja na safari za viongozi
|
|
4
|
Fungu 38:
Ngome
|
184.5 Bil
|
198.16 Bil
|
13.7 Bil =107%
|
Kulipa Ration allowance
|
|
5
|
Fungu 42:
Mfuko wa Bunge
|
100.0 Bil
|
112.45 Bil
|
12.45 Bil =112%
|
Kugharamia Bunge la Katiba
|
|
6
|
Fungu 56:
TAMISEMI
|
180.58 Bil
|
186.35 Bil
|
5.8 Bil = 103%
|
Kugharamia matengenezo ya barabara (Road fund) na mfumo wa EPICOR 9
|
|
7
|
Fungu 96:
Wizara ya Mawasiliano, Utamaduni na Michezo
|
8.37 Bil
|
9.62 Bil
|
1.25 Bil =115%
|
Kulipia Deni la TBC Bunge na Maadhimisho ya Sherehe za
Muungano
|
|
8
|
Fungu 98:
Wizara ya Ujenzi
|
359.99 Bil
|
403.35 Bil
|
43.36Bil = 112%
|
Kugharamia matengenezo ya Barabara (Road Fund)
|
|
|
JUMLA
|
1,125.18 Trilioni
|
1,240.94 Trilioni
|
115.81
Bilioni *
|
|
Chanzo: Wizara ya Fedha,2014
Mheshimiwa Spika, kwa ujumla mafungu hayo
yalitumia fedha za ziada kiasi cha shilingi bilioni 115.81 ambacho ni sawa na asilimia 10.3 ya jumla ya fedha ambayo iliidhinishwa kwa mafungu
hayo katika mwaka wa fedha 2013/14.
Mheshimiwa Spika, kiasi hicho cha matumizi ya
ziada kimetumika ndani ya miezi tisa ya utekelezaji wa Bajeti. Kutokana na
Jedwali Na. 5 ni dhahiri kuwa bajeti za mafungu hayo ziliandaliwa bila
kuzingatia mahitaji halisi kwenye mafungu hayo isipokuwa kwa mafungu ya Fungu 28 – Jeshi la Polisi na Fungu
38 – Ngome ambayo yaliomba fedha za nyongeza wakati wa kupitisha bajeti zao
lakini Hazina walishindwa kuridhia kutokana na ufinyu wa bajeti.
Mheshimiwa Spika, kwa Fungu kama vile Fungu 98 – Wizara ya Ujenzi ambalo
katika kipindi hicho limetumia fedha za ziada ambazo zingeweza kuwa bajeti ya
Wizara mbili, limekuwa miaka yote likitumia bajeti zaidi ya ile iliyoidhinishwa
na Bunge. Kamati inauliza je, ni miaka
yote Wizara hii inashindwa kuweka viwango halisi na sahihi vya shughuli zao?.
Mheshimiwa Spika, angalizo la Kamati
kuhusiana na matumizi hayo nje ya bajeti halimaainishi kwamba mahitaji hayo
yasingegharamiwa, bali ni msisitizo kuhusu umuhimu wa uandaaji wa bajeti
halisia (realistic budget) na nidhamu
ya matumizi. Lakini pia linaikumbusha Serikali kuhusu ushauri ilioutoa mwaka
jana kuhusiana na usimamizi wa utekelezaji wa Bajeti, ambapo Kamati iliishauri
Serikali kabla ya kuhaulisha (reallocate)
fedha kutoka fungu moja kwenda jingine iwasiliane na Kamati ya Bajeti katika
msingi ule ule wa mashauriano baina ya Bunge na Serikali ili kuhakikisha
nidhamu ya bajeti inazingatiwa.
Mheshimiwa Spika, iwapo maafisa Masuuli watashindwa
kuweka viwango vya mahitaji yao kibajeti kuwa halisia, na iwapo Hazina
itashindwa kuridhia fedha ambazo zinaombwa kama nyongeza kwa mafungu wakati wa
kufanya mashauriano na Kamati ya Bajeti basi, matumizi nje ya bajeti halisia
yatastahili kudhibitiwa kwa kuanzisha sheria ya bajeti.
4.2.2 Deni la
Taifa
Mheshimiwa Spika, katika mwaka wa fedha
2012/2013 jumla ya shilingi trilioni
2.735 zilitengwa kwa ajili ya kugharamia deni la Taifa. Hata hivyo, kiasi
cha shilingi trilioni 3.341
zilitumika katika mwaka huo kugharamia deni hilo. Ugharamiaji wa deni hilo
katika mwaka huo ni sawa na ongezeko la shilingi bilioni 606 ambalo halikuwa kwenye bajeti. Hata hivyo, ongezeko
hilo ni pungufu kidogo ya ongezeko lililotumika katika mwaka wa fedha 2011/12
ambalo lilikuwa shilingi Bilioni 624.
Kamati hairidhishwi na utaratibu huu.
Mheshimiwa Spika, ripoti ya CAG[5],
imebaini kuwa uhakiki wa mseto wa Deni la Taifa umebaini akaunti saba (7) za
wafadhili wanaodai Serikali zenye thamani ya Sh. 1.247 trilioni ambazo hazikufanyiwa malipo yoyote tokea mwaka
1998. Maelezo yaliyotolewa kuhusu
akaunti hizo ni kwamba, malipo yake yamesimama kwa sababu mazungumzo kati ya
Serikali na wafadhili yanaendelea kwa nia ya kuipatia Serikali nafuu ya madeni
na hata pengine kuyafuta kabisa. Pamoja na kutolewa kwa maelezo hayo, hakuna
vielelezo vyovyote vilivyotolewa kuthibisha kuwepo kwa mazungumzo hayo. Hali
hii inaonesha kutokuwepo kwa uwajibikaji kuhusiana na madeni yetu.
Mheshimiwa Spika, Deni la Taifa hadi kufikia Machi,
2014 lilikuwa limefikia shilingi trilioni
30.563 ikilinganishwa na shilingi trilioni
23.67 mwezi Machi, 2013. Pamoja na sababu zilizotolewa na Serikali[6], Kamati hairidhishwa na usimamizi wa deni
hilo kwa ujumla. Pia Kamati inaendelea kuishauri Serikali kuharakisha
uanzishwaji wa Idara ya Usimamizi wa Deni la Taifa.
4.2.3 Malimbikizo ya Madai (watumishi na wazabuni)
Mheshimiwa Spika, lipo tatizo kubwa la
malimbikizo ya madeni katika Wizara na Idara za Serikali. Katika hali ya
kawaida, inatazamiwa kwamba Wizara na Idara za Serikali zitatumia fedha
kulingana na bajeti iliyopangwa. Hata hivyo, hali hii imekuwa haitekelezeki kwa
sababu mbalimbali zikiwemo ucheleweshwaji katika upatikanaji wa fedha za Bajeti.
Endapo Wizara na Idara zitaendelea kutumia huduma, ama kulazimika kufanya hivyo
bila kulipia, hali hii hutengeneza deni ambalo kama fedha za mwaka husika
zisipotolewa, deni hilo huathiri bajeti inayofuata.
Mheshimiwa Spika, ni dhahiri kuwa madai hayo
yataachiwa mafungu husika yaingie nayo katika mwaka wa fedha ujao. Suala hili
linaendelea kuathiri bajeti ya mwaka husika na hivyo kuwa changamoto kubwa
katika utekelezaji wa bajeti. Kwa maana nyingine ni kwamba bajeti zetu mwaka hadi mwaka zimekuwa zikitumika kwa kiasi
kikubwa kulipa madeni badala ya kutekeleza mipango iliyopangwa katika mwaka
husika. Matokeo yake ni kutokamilika kwa wakati kwa miradi mingi lakini pia
kuiongezea Serikali gharama pale ambapo miradi iliyopangwa kutekelezwa
kuchelewa kukamilika au kutokamilika kabisa. Katika eneo hili Kamati inasisitiza juu ya umuhimu wa Serikali kuzitaka
wizara na Idara za Serikali kuwa na kasma ya kulipia madeni yao kutoka katika
mafungu yao ili kuondokana na utaratibu wa kuyaficha madeni hayo na kuacha
yalipwe kwa kutumia bajeti ya mwaka wa fedha unaofuta.
Mheshimiwa Spika, eneo jingine lililogusa
hisia za wajumbe kuhusu matumizi ni kwenye Balozi zetu zilizopo nje ya nchi.
Ofisi hizi huendesha shughuli zake kwa kujitegemea na kasma zake husimamiwa na
Wizara ya Mambo ya Nje na Ushirikiano wa Kimataifa. Kamati imebaini kwamba
katika mwaka wa fedha 2012/13 baadhi ya balozi zilitumia fedha zaidi ya kiwango
kilichoidhinishwa na Bunge. Kati ya balozi 32, balozi 16 zilizokaguliwa na
Mdhibiti na Mkaguzi Mkuu wa Hesabu, zilionesha kutumia fedha nje ya kiasi
kilichoidhinishwa na Bunge ambacho ni Shilingi
bilioni 6,227,749,594 kwa malipo
ya mishahara kwa watumishi waliostaafu[7] ya
shilingi milioni 575.47 yaliyohusisha balozi tatu; baadhi ya watumishi kukaa
zaidi ya muda wa mikataba yao ya miaka minne.
Mheshimiwa Spika, kutokana na kwamba baadhi
ya Balozi zetu zimekuwa zikilalamika kuhusu ukarabati wa balozi zao lakini
inashangaza kuona kwamba zinakua miongoni mwa zinazokuwa na matumizi makubwa
zaidi ya kiwango wanachoidhinishiwa na Bunge. Mfano ubalozi wa Maputo ni
miongoni mwa Balozi ambazo zinahitaji ukarabati katika ofisi zake na
waliwasilisha maombi ya fedha za nyongeza kwa ajili ya ukarabati. Katika mwaka
wa fedha, 2012/13 Ubalozi huo umetumia kiasi cha shilingi 117,400,068 nje ya
bajeti iliyotengwa. Pamoja na kwamba maelezo kuhusu matumizi hayo hayakuwekwa
bayana katika ripoti ya CAG, Kamati inashauri kuwa matumizi yote yanayofanyika
nje ya bajeti iliyotengwa yawekwe bayana, na maafisa masuuli wazingatie kufanya
matumizi yanayoendana na bajeti iliyotengwa.
Mheshimiwa Spika, ili kukabiliana na
changamoto ya ukosefu wa fedha kwa ajili ya kutekeleza majukumu ya kidiplomasia
hasa sekta ya uchumi, Kamati inashauri Wizara ya Mambo ya Nje na Ushirikiano wa
Kimataifa kuzingatia ushauri uliotolewa na CAG kuhusu kuanzisha mfuko katika
Fungu lake kwa ajili ya kufanya shughuli za diplomasia ya kiuchumi na kukuza
vivutio vya utalii. Kwa kutambua kuwa Kamati imekuwa ikiihimiza Serikali
kuendelea kubuni vyanzo vipya vya mapato, katika eneo hili Kamati inaona kwamba
suala hili litakuwa kichocheo katika kukusanya mapato yatakayosaidia katika
kugharamia mahitaji ya balozi hizo.
Mheshimiwa Spika, Kamati ya Bajeti imepokea
taarifa kuhusuiana na kushindwa kufikia makubaliano kati ya Mfuko wa Taifa wa
Hifadhi ya Jamii NSSF na Wizara ya Mambo ya Nje na Ushirikiano wa
Kimataifa kuhusu ujenzi wa majengo ya
balozi zilizo nje ya nchi. Moja ya jukumu la Bodi ya Wadhamini ya Mifuko ya
Jamii ni kuhakikisha kwamba mtaji unaongezeka kupitia faida zitokanazo na
uwekezaji kwenye vitega uchumi mbalimbali ikiwepo milki (real estate). Hivyo, ubia baina ya Serikali na Mifuko hiyo una
faida kwa pande zote mbili, kwamba Serikali itapata miundo mbinu inayohitaji
kwa ajili ya ofisi na makazi ya watumishi wa balozi zake pamoja na kodi
itakayolipwa kutokana na faida, na mifuko husika itapata faida na hivyo kuongeza mtaji wao.
Mheshimiwa Spika, kwa msingi huo, Kamati
inaishauri Serikali iharakishe kukamilisha mazungumzo baina ya mifuko ya hifadhi
jamii na Wizara ya Mambo ya nje ili kukamilisha ujenzi wa majengo ya ofisi na
nyumba za watumishi katika balozi zetu za Nairobi na Maputo. Kukamilika kwa
ujenzi wa majengo hayo kutaipunguzia serikali mzigo wa kodi ya pango na itapata
fedha za ziada kuhudumia balozi zetu zilizo kwenye nchi nyingine. Aidha,
Serikali iharakishe kulipa deni lililobakia kwa Serikali ya New Zealand iliyotuuzia
jengo nchini Ufaransa.
5.0 BAJETI YA SERIKALI KWA MWAKA
2014/15
5.1 Sura ya Bajeti
Mheshimiwa Spika, Serikali imepanga kukusanya na kutumia jumla ya shilingi bilioni 19,853.3 kutoka vyanzo
mbalimbali na kwa mahitaji yaliyoainishwa. Jedwali Na 6 (pie chart) katika
Taarifa ya Kamati limetoa sura halisi ya Bajeti ya Serikali kwa mwaka 2014/15
kama linavyosomeka:-
Jedwali Na.6. Sura halisi ya Bajeti ya
Serikali kwa mwaka wa fedha 2014/15
5.2 Mapato
ya Ndani
Mheshimiwa Spika, katika uchambuzi wa bajeti ya Serikali ya mwaka 2014/15 Kamati
imebaini kuwa lipo tatizo la kimsingi tokea siku ya kwanza bajeti hiyo
inapoanza kutekelezwa, ambalo ni kwamba:
·
Mapato yote ya ndani ni shilingi
trillion 12.44;
·
matumizi yote ya kawaida ni shilingi
trillion 13.408;
·
Mapato ambayo Serikali itakusanya ni asilimia
63.3 tu ya bajeti yote;
·
Nakisi ya Bajeti ya Matumizi ya Kawaida ni shilingi bilioni 968;
·
Nakisi hii haijumuishi expenditure
float (wastani wa shilingi bilioni 611[8])
·
Mikopo na Misaada ya kibajeti inahitajika kulipia sehemu ya matumizi ya
kawaida
·
Bajeti ya maendeleo ni shilingi
trilioni 6.445
·
Nakisi hiyo inazibwa na mikopo ya ndani, mikopo ya nje na misaada ya miradi
ya maendeleo
5.3 Matumizi
ya Kawaida na Maendeleo
Mheshimiwa Spika, Kamati katika uchambuzi wa bajeti ya Serikali ya mwaka
2014/15 imebaini pia kuwa kuna tatizo la kimsingi kutokea siku ya kwanza Bajeti
inapoanza kutekelezwa kwenye upande wa matumizi kama ifuatavyo;
- Deni la taifa ni shilingi trilioni 4.354 ( 21.93% ya bajeti yote)
- Mishahara ni shilingi trilioni 5.317 (26.78% ya bajeti yote)
- Matumizi mengineyo (OC) ni shilingi trilioni 3.735 (18.82% ya bajeti yote)
- Jumla ya Matumizi ya Kawaida ni shilingi trilioni 13.408 (67.54% ya Bajeti yote)
·
Misaada na mikopo ya kimaendeleo ni shilingi bilioni 2,019.4 (10.2% ya bajeti yote)
·
Misaada na mikopo ya kibajeti ni shilingi bilioni 922.2 (4.6%
ya bajeti yote)
·
Mikopo ya Miradi ya maendeleo ni shilingi bilioni 1,745 (8.79% ya bajeti yote)
·
Mifuko ya pamoja ya Kisekta ni shilingi bilioni 274.1 (1.38%
ya bajeti yote)
- Miradi ya Maendeleo imetengewa shilingi trilioni 6.445 (32.46% ya bajeti yote)
Mheshimiwa Spika, Kamati ingependa Serikali itoe mchanganuo wa kuonesha kiasi halisi cha misaada na mikopo ya
kibajeti itakayopokelewa ili kuweka bayana takwimu hizo zinazoeleza kwamba misaada
na mikopo ya kibajeti ni shilingi
bilioni 922,168, na Mikopo na Misaada ya Miradi ya Maendelo ni shilingi bilioni 1,745.3[9]
bila kuchanganua kiasi cha misaada na mikopo.
Mheshimiwa Spika, ukifuatilia kwa makini sura ya
bajeti, utaona kwamba makadirio ya makusanyo ya ndani ya shilingi trilioni 12.44 hayatoshi kugharamia mahitaji ya Mishahara (trilioni 5.317), Deni la Taifa (trilioni 4.354) na Matumizi
yasiyoepukika (Trilioni 3.063)
ambayo kwa ujumla yanatupa kiasi cha shilingi
trilioni 12.734. Hivyo makusanyo yetu ya ndani ya kodi ni pungufu kwa shilingi trilioni 0.294.
6.0 MAONI YA KAMATI KUHUSU BAADHI YA HATUA ZA KODI ZINAZOPENDEKEZWA NA
SERIKALI KWA MWAKA 2014/15
Mheshimiwa
Spika, bila kuathiri
maelezo yaliyotangulia, Kamati ya bajeti inaipongeza Serikali kwa kufanya
maboresho ya mfumo wa kodi, ada, tozo na hatua nyingine za mapato kwa
kurekebisha sheria takribani 13 ambazo
zitapelekea kuongeza mapato ya Serikali na hivyo kuweza kuhudumia wananchi ipasavyo na kufikia malengo ya kiuchumi katika
mwaka wa fedha wa 2014/15. Pamoja na hatua hizo nzuri za Serikali, Kamati ya
Bajeti inatoa maoni katika maeneo yafuatayo:-
i)
Kodi ya zuio ya asilimia 15 kwenye ada
wanayolipwa wakurugenzi wa bodi kila mwisho wa mwaka iangaliwe upya kwa kuwa,
Kodi ya zuio (WHT) kwa washauri binafsi ni asilimia 5 kwa kila mwisho wa mwaka.
ii)
Kwa upande wa kiwango cha chini cha kutoza kodi
ya mapato ya ajira kutoka asilimia 13 hadi asilimia 12. Kamati haijaridhika na
punguzo hili, hivyo inashauri Serikali kupunguza kiwango hiki hadi kufikia
tarakimu moja (single digit) kwa mwaka ujao wa fedha.
iii)
Viwango vya ongezeko la kodi kwa wafanyabiashara
wadogo kwa mapato ghafi yanayozidi shilingi milioni 4 kwa mwaka na yasiyozidi
milioni 7.5 kwa mwaka kutoka asilimia 2 hadi 4 kwa mauzo kwa wenye kumbukumbu
za mauzo; na kwa kuongeza kutoka laki 1 hadi shilingi laki 2 kwa wasikuwa na
kumbukumbu za mauzo. Viwango hivi ni mara mbili ya viwango vya awali. Kamati ina maoni kuwa viwango hivi vitakatisha tamaa wafanyabiashara
wadogo wanaolipa kodi na hivyo kutafuta mbinu za kukwepa kulipa kodi, na wale
ambao bado hawajajiandikisha hawatajiandikisha kamwe na hivyo kusababisha
Serikali kuokosa hata kile kidogo kilichotegemewa kupatikana. Kwa msingi huo Kamati
inashauri:-
a) Serikali kupunguza
kodi iliyopendekezwa ifikie asilimia 3 badala ya 4 kwa wafanyabiashara
waliosajiliwa. Kodi kwa wafanyabiashara ambao hawajasajiliwa ibakie shilingi
laki moja
b) Mazingira ya kufanyia
biashara kwa wafanyabiashara wadogo wadogo yaboreshwe ili kuvutia wafanyabiashara
wadogo wadogo kujitokeza na kusajiliwa.
iv)
Kubadilisha ukomo wa umri wa magari yasiyo ya
uzalishaji (non-utility vehicles) yanayotozwa ushuru wa uchakavu wa asilimia 25
hivi sasa kutoka miaka kumi na zaidi kwenda miaka minane. Kamati inatambua kuwa
nia ya Serikali ni kulinda mazingira ya nchi yetu, kupunguza gharama za
uendeshaji na utunzaji wa magari na kupunguza ajali. Hata hivyo, Kamati inashauri Serikali kuwa na sera mahsusi ya kodi
itakayohamasisha wananchi kununua magari mapya badala ya chakavu kwa kupunguza ushuru
wa bidhaa kwa magari mapya.
v)
Kuhusu Kurekebisha viwango maalum (specific
rates) vya Ushuru wa Bidhaa zisizokuwa za mafuta (Non-petroleum products) kwa
asilimia 10; vinywaji baridi, mvinyo, pombe, vinywaji vikali, n.k.
Kwa
kuzingatia kuwa vinywaji baridi ni sehemu ya mahitaji muhimu ya binadamu, Kamati
inashauri kuwa pendekezo la ongezeko la asilimia 10 kwa bidhaa hizo liondolewe.
Aidha, kuhusu bidhaa za Sigara kutozwa Ushuru wa Bidhaa wa asilimia 25 ili
kutekeleza matakwa ya Mkataba wa Udhibiti wa Matumizi ya Tumbaku (Framework
Convention on Tobacco Control) wa Shirika la Afya Duniani, Kamati inaona kuwa
kila mwaka kodi katika bidhaa hizi zinaongezeka na kulalamikiwa na wananchi. Ni
vema Serikali ikatambua kuwa uvutaji wa sigara na hata unywaji pombe kwa baadhi
ya watu hauwezi kuzuiwa/kupunguzwa kwa bei kubwa. Baadhi ya watu, hasa walio
katika vipato vya chini, wataendelea kunywa na kuvuta kwa sababu mbalimbali
kama vile addiction na msongo wa
mawazo matokeo yake ni kuendelea kuongeza umasikini zaidi kwa na familia zao
hasa kwa wale wa vipato vya chini. Hali kadhalika, kama hali itaendekea kuwa
hivi kila mwaka kuna hatari ya Serikali kupoteza wawekezaji katika sekta hizo.
vi)
Ni muhimu kuzingatia kuwa ushuru wa leseni
haupaswi kuwa kama chanzo cha mapato tu bali pia ni utambulisho na nyenzo ya
kuwezesha kuanzisha, kuendeleza na kukuza biashara na hivyo kupanua wigo wa kodi. Kamati inashauri kuwa,
Serikali iangalie vizuri marekebisho ya viwango vya ushuru wa leseni za
biashara inayotegemea kutoza.
vii)
kwa upande wa sheria ya forodha ya Jumuiya ya
Afrika Mashariki, ni muhimu kujua hali halisi ya Tanzania katika aina
mbalimbali za ushuru uliopunguzwa na kama kwa kupunguzwa kwa viwango vya ushuru
huu kwa muda uliotajwa (mfano mwaka mmoja zaidi) wazalishaji wa Tanzania
wanajiandaa au wanaandaliwa vipi kuweza kuwa kuumudu ushindani.
7.0
MAONI NA USHAURI WA KAMATI
Mheshimiwa Spika, baada ya kufanya uchambuzi wa kina kuhusu Bajeti ya
Serikali kwa mwaka 2014/15, yafuatayo
ni maoni na ushauri wa jumla wa Kamati ya Bajeti:-
7.1
Nidhamu ya matumizi ya fedha za umma
Mheshimiwa Spika, Pamoja
na Serikali kuahidi kwamba itazingatia ushauri uliotolewa na Kamati kuhusu
usimamizi na nidhamu ya matumizi bado hakuna mabadiliko ya kuonesha ushauri wa Kamati
na Bunge lako tukufu kwamba umezingatiwa. Kamati inaendelea kusisitiza kwamba
ushauri iliyotoa wakati wa kuchambua na kupitia Bajeti ya serikali ya mwaka
2013/14 ufanyiwe kazi.
Mheshimiwa Spika, katika kutekeleza ushauri wa
Bunge lako tukufu juu ya matumizi yasiyokuwa ya lazima, Serikali ilianzisha Ofisi ya Mkaguzi wa Ndani Mkuu
kwa madhumuni ya kuimarisha kaguzi za
ndani katika wizara, idara na taasisi, sekretariati za mikoa na Mamlaka za Serikali za Mitaa. Kamati za Bunge wakati zikichambua
mapato na matumizi ya Serikali hazikuona mabadiliko yoyote katika kudhibiti
mapato na matumizi ya Serikiali. Aidha taarifa za Mdhibiti na Mkaguzi Mkuu wa
Hesabu za Serikali zinadhihirisha hili.
7.2 Misamaha ya Kodi
Mheshimiwa Spika, Kamati inaipongeza Serikali kwa kusikia kilio cha siku nyingi cha Wabunge
kuhusiana na hatua ya kupunguza baadhi ya misamaha ya kodi ambayo haina tija.
Pamoja na lengo zuri la Serikali la kupunguza misamaha ya kodi kwa hatua
kufikia asilimia moja ya Pato la Taifa, Kamati inaishauri Serikali kuchukua
hatua hizo bila kuathiri hatua nyingine za kuhamasisha uwekezaji nchini kama
ilivyoelezwa na Serikali[10].
7.3 Madeni ya Mifuko ya Pensheni
Mheshimiwa Spika, uchambuzi wa taarifa ya CAG unaonesha kuwa Serikali imeendelea kukopa
kutoka kwenye mifuko ya hifadhi ya jamii kwa ajili ya kutekeleza miradi na
mahitaji mbalimbali. Hata hivyo, kiasi kinachorejeshwa na Serikali ni kidogo
sana. Ikumbukwe kwamba, fedha za mifuko ni za wanachama wa mifuko husika, hivyo
kutorejeshwa kwa wakati kwa fedha hizo kutasababisha mifuko husika kushindwa
kulipa pensheni kwa wanachama wake watakaokuwa wanastaafu kwa kiwango
wanachostahili. Hadi kufikia tarehe 30 Juni, 2013 Mifuko hii
ilikuwa ikiidai Serikali takribani zaidi ya shilingi trilioni 3. Kamati
inahimiza Serikali kuweka utaratibu endelevu wa kulipa madeni hayo.
Mheshimiwa Spika, kwa upande wa PSPF Serikali inadaiwa kiasi cha shilingi trilioni 3.3 ikiwa ni malimbikizo ya pensheni ya wanachama
hadi kufikia Juni 1999. Serikali imekuwa ikilipa shilingi bilioni 50 kila mwaka ambacho ni kiasi kidogo sana
ikilinganishwa na kiasi inachodaiwa. Kamati inashauri Serikali itumie utaratibu
wa malipo kwa fedha taslimu na hati fungani ili kuokoa mfuko na hatari ya
kufilisika. Aidha, Kamati inatambua kuwa Serikali imekuwa ikichangia asilimia
15 ya mshahara wa mtumishi kwenye mfuko wa PSPF, hata hivyo, ni maoni ya Kamati
kuwa kiwango hicho ni kidogo ikilinganishwa na mzigo ambao Mfuko utabeba baada
ya mtumishi kustaafu. Hivyo, Kamati inashauri Serikali iongeze kiwango cha
michango kwa watumishi wa Serikali kufikia asilimia 20 ili kufanya jumla ya
mchango wa wanachama kuwa asilimia 25 ya mshahara wake.
7.4 Madeni makubwa ya
Serikali
Mheshimiwa Spika, uchambuzi wa bajeti ya serikali kwa mwaka 2013/14 umebaini kuwepo kwa
madeni makubwa katika baadhi ya Wizara na taasisi za umma. Mfano Wizara ya
Ujenzi ambayo imekuwa ikitekeleza miradi ya ujenzi wa barabara bila kuwalipa
wakandarisi kwa wakati kwa kuzingatia mikataba yao na hivyo kujikuta ikianza
kila mwaka wa fedha ikiwa na malimbikizo ya makubwa ya madeni. Hali hii
imesababisha Wizara hii kutumia bajeti yake ya mwaka unaofuata kulipia madeni
ya mwaka uliopita badala ya kutekeleza iliyoidhinishwa kwa mwaka wa fedha
husika (current FY). Kamati inashauri
Serikali itoe agizo kwa maafisa Masuuli wote kulipa madai ya wazabuni kwa wakati
ili kuepuka kuzalisha madeni ambayo yanaigharimu Serikali kiasi kikubwa cha
fedha na kusababisha hasara kwa wakandarasi kwa kuwapunguzia uwezo wa mitaji
yao. Kwa madeni ya wizara na taasisi ikiwemo TANESCO ambayo yamelimbikizwa hadi
sasa Kamati inashauri Hazina iyafanyie uhakiki na madai hayo kuyalipa mapema.
7.5 Vyanzo
vipya vya mapato
Mheshimiwa Spika, uchambuzi wa Bajeti ya Serikali kwa mwaka 2014/15 uliofanywa na Kamati
umeonesha kwamba mzigo wa matumizi ni mkubwa mno ikilinganishwa na vyanzo vya
mapato vilivyopendekezwa. Serikali imekosa ubunifu na haitaki kupokea ushauri
kuhusiana na vyanzo vipya vya mapato, kwa kuwa imekuja na vyanzo vile vile vya
kitamaduni vilivyozoeleka wakati kuna vyanzo vingine vingi. Vyanzo hivi ni
pamoja na vilivyopendekezwa kwenye Mpango wa Maendeleo wa Miaka Mitano
unaoendelea, Mapendekezo ya Maabara ya BRN na Kamati ya Chenge I pamoja na mapendekezo ya Kamati ya Bajeti. Kamati
inaendelea kuhimiza Serikali kufanyia kazi mapendekezo na ushauri uliotolewa
ili kupunguza nakisi ya bajeti na mzigo
kwa walipa kodi wale wale.
7.6 Mchango wa washirika wa
Maendeleo katika bajeti ya Serikali
Mheshimiwa Spika, Washirika wa Maendeleo wamekuwa wakichangia takribani asilimia 15 ya Bajeti
ya Serikali. Mwelekeo walionao hivi sasa ni wa kuhama kutoka kuchangia katika
mfuko wa pamoja wa bajeti na kwenda kuchangia katika miradi ya kisekta yenye
sura ya kibiashara. Kwa kutambua kuwa Bajeti ya Serikali bado ni tegemezi kwa
kiasi kikubwa, Kamati inashauri Serikali
kujiandaa kupokea utaratibu huo mpya kwa kuhakisha kwamba inaainisha miradi
muhimu ambayo itakuwa na matokeo makubwa ili iweze kutekeleza mara moja kupitia
utaratibu huo kwa lengo kupata matokeo makubwa sasa.
7.7 Uagizaji wa bidhaa kwa pamoja
(Bulk procurement)
Mheshimiwa Spika, kwa kuwa utaratibu wa uagizaji wa pamoja katika sekta ya mafuta umekuwa na mafanikio
makubwa, Kamati inashauri utaratibu huu utumike kwa bidhaa nyingine zinazotoka nje kama vile
sukari, mchele na saruji n.k zinazoingizwa kwa wingi.
Mheshimiwa Spika,kwa kuwa utaratibu wa bajeti kusubiri serikali ikusanye
mapato kwanza ndiyo yasambazwe kwa watekelezaji huchelewesha sana utekelezwaji
wa miradi na bajeti husika, Kamati inaishauri Serikali kufikiria kwa umakini na
uharaka ushauri kwamba kuanzia mwaka ujao wa fedha wa 2014/15 Serikali ianzishe
utaratibu kukopa ama ‘kuazima’ fedha toka vyanzo mbalimbali nafuu za kutekeleza
bajeti ya serikali kwa kiwango cha kufikia walau robo moja, yaani shilingi trillion 5 ya bajeti ya mwaka. Utaratibu huu huitwa capital
budget badala ya utaratibu wa cash budget, ambao umetumika kwa
muda mrefu sasa wakati ulitakiwa kuwa mpango wa mpito.
Mheshimiwa Spika, kuna umuhimu mkubwa kuharakishwa kuletwa Bungeni sheria ya bajeti itakayofanya kazi sambamba
na sheria ‘mpya’ ya manunuzi ili
kudhibiti matumizi mabaya kinyume na
sheria na kanuni kwa nia ya kuweka nidhamu katika utekelezaji wa bajeti ya
serikali.
Mheshimiwa Spika, kuna haja ya Serikali kutazama upya ufanisi wa utoaji
maamuzi stahili kwa muda. Hali hii inaligharimu sana taifa letu. Mifano iko
mingi.
8.0
HITIMISHO
Mheshimiwa Spika, ukuaji wa uchumi wetu unatakiwa ushuke na uwafikie
wananchi waliowengi kuliko ilivyo hivi sasa. Yanahitajika maono, dhamira na
ubunifu kuweza kufanikisha lengo hili.
Mheshimiwa Spika, uchambuzi wa bajeti umeonesha kwamba bajeti imejaribu
kugusa watu wa chini lakini katika mfumo ambao kwa namna fulani unaonekana kuwa
na changamoto. Ni dhahiri kuwa mapendekzo ya mifumo ya kodi na tozo mbalimbali
zilizoainishwa zinaonesha nia ya serikali katika kutaka kuongeza mapato lakini
baadhi ya mapendekezo hayo yana ugumu ndani yake.
Mheshimiwa Spika,ongezeko la Bajeti ya Serikali kwa mwaka 2014/15 kwa
kiasi cha shilingi trilioni 1.605,
ikilinganishwa na Bajeti ya Serikali inayomalizika ya mwaka 2013/14 linatia
mashaka iwapo malengo ya ukusanyaji na matumizi yatafanikiwa. Inahitajika
nidhamu kubwa ya utendaji ili kuweza kufikia malengo haya kwa upande wa
Serikali.
9.0 SHUKRANI
Mheshimiwa Spika, napenda kuchukua fursa hii kukushuruku kwa mara nyingine
kwa kunipa fursa hii ili niweze kuwasilisha taarifa hii mbele ya Bunge lako
Tukufu. Napenda nimshukuru Waziri wa Fedha, Mhe. Saada Mkuya, Mb, Naibu Waziri
wake Mhe. Adam K. Malima, Mb na Mhe. Mwigulu
L. Nchemba, Mb .kwa ushirikiano wao walioutoa kwa Kamati. Namshukuru pia Waziri
wa Nchi, Ofisi ya Rais-Mahusiano na Uratibu Mhe Stephen Wassira , Mb kwa
kushirikiana vyema na Kamati. Nawashukuru pia wataalamu wote kutoka Hazina na
Tume ya Mipango ambao walishirikiana na Kamati katika hatua zote za kujadili na
kuchambua utekelezaji wa bajeti ya Serikali.
Mheshimiwa Spika, napenda kuwashukuru Wajumbe wa Kamati hii kwa umakini
wao katika kujadili na kutoa mapendekezo mbalimbali yaliyohusu uchambuzi wa
Bajeti ya Serikali. Naomba kuwatambua
Wajumbe hao kama ifuatavyo;
1.
Mhe. Andrew J. Chenge, Mb - Mwenyekiti
2.
Mhe. Dr Festus B. Limbu, Mb - Makamu Mwenyekiti
3.
Mhe. Amina Amour, Mb - Mjumbe
4.
Mhe. Dr. Cyril Chami, Mb - “
5.
Mhe. John M. Cheyo, Mb - “
6.
Mhe. Mansoor Hiran, Mb - “
7.
Mhe. Josephat Kandege, Mb - “
8.
Mhe. Christina M. Lissu, Mb - “
9.
Mhe James Mbatia, Mb - “
10. Mhe. Godfrey W. Mgimwa, Mb - “
11. Mhe Assumpter Mshama, Mb - “
12. Mhe. Dkt. Goodluck J. Ole-Medeye, Mb - “
13. Mhe. Hamad Rashid, Mb - “
14. Mhe. Kidawa Saleh, Mb - “
15. Mhe. Joseph Selasini, Mb - “
16. Mhe. Saleh Pamba, Mb - “
17. Mhe Beatrice Shelukindo,Mb - “
18. Mhe Ritha Mlaki, Mb - “
19. Mhe Peter Serukamba, Mb - “
Mheshimiwa Spika, napenda kutumia fursa hii kukuhakishia wewe, Bunge lako
Tukufu, na Watanzania kwa ujumla kwamba kazi iliyokuwa mbele yetu haikuwa
rahisi, ilikuwa ngumu sana, ukizingatia kuwa Kamati hii ni mpya. Kamati
imefanya kazi kwa kujituma, kwa muda mrefu mfululizo bila kupumzika. Ninapenda
kuchukua fursa hii pia kumshukuru Katibu wa Bunge Dr. Thomas Kashililah na
watumishi wote wa Ofisi ya Bunge kwa kuiwezesha Kamati kutekeleza majukumu yake
vizuri. Aidha, napenda kuishukuru Sekretarieti ya Kamati inayoongozwa na Ndugu
Elisa D. Mbise na Makatibu wa Kamati Ndugu Lina Kitosi, Ndugu Michael Chikokoto
na Michael Kadebe kwa kuihudumia vema Kamati hadi kukamilika kwa taarifa hii.
Mheshimiwa Spika, naomba kuwasilisha, na naunga mkono hoja.
Andrew J. Chenge, Mb
MWENYEKITI
KAMATI YA BUNGE YA BAJETI
16 Juni, 2014
[1]
Wasilisho la Mark Suzman, rais wa Global Policy and Advocacy at Bill and
Melinda Gates katika mkutano wa Jukwaa la Uchumi wa Africa
[2] Taarifa ya CAG kuhusu ukaguzi wa Mashirika ya
Umma,2012/13.
[3]
Taarifa ya Waziri wa Fedha kuhusu
utekelezaji wa Bajeti kwa kipindi cha nusu mwaka 2013/14,
[4]
Maelezo ya Waziri wa fedha akijibu hoja za Kamati ya Bajeti, 28 Mei, 2014.
[5]
Ripoti ya Mdhibiti na Mkaguzi Mkuu wa Hesabu za Serikali kuhusu Taarifa ya
Fedha za Serikali Kuu kwa Mwaka ulioishia Tarehe 30 Juni, 2013. Uk.97-98.
[6] Hotuba ya Waziri wa Fedha, 2014/15. Uk 18
[7]
Ripoti ya Mdhibiti na Mkaguzi Mkuu wa Hesabu za Serikali kuhusu Taarifa ya
Fedha za Serikali Kuu kwa Mwaka ulioishia Tarehe 30 Juni, 2013. Uk.219
[8]
Kama ilivyokuwa katika mwaka huu wa fedha wa 2013/2014; kuna taarifa kuwa
kiwango kinaweza kuwa mara mbili ya kiasi hiki
[9]
Hotuba ya Waziri wa Fedha Kuhusu makadirio ya Mapato na Matumizi kwa
mwaka wa Fedha 2014/15, ukurasa wa 66.
Jedwali 2a
[10] Hotuba ya Waziri Mkuu akiwasilisha
Bungeni Makadirio ya Mapato na Matumizi
ya Ofisi yake kwa mwaka wa fedha 2014/15. Aya 35.Uk. 26
0 comments:
Post a Comment